✍دکتر بهروز سپیدنامه؛ عضو هیات علمی دانشگاه ایلام

👈استدلال:
مقام، در ادبیات عرفانی، به جایگاه ، رتبه و منزلتی گفته می شود که حاصل مجاهدت با نفس است. یکی از این مقام‌ها، «مقام سکوت» است. سکوت، هم مقام است و هم اسبابی برای کسب مقام. زیرا بنا به آموزه‌های دینی، بسیاری از گرفتاری‌های افراد و بسیاری از فرو افتادن‌ها از اوج عزت به حضیض ذلت ، ناشی از لغزش‌های زبانی است. جوامع نیز مستثنی از این قاعده نیستند.

شاعر بزرگی چون مولوی که بلیغ‌ترین و فصیح‌ترین سخنان را در گوش زمانه گفته و به فریاد نشسته، تخلص خود را «خموش» اختیار کرده است. سعدی شیرازی، بابی از گلستان‌اش را «به فواید خاموشی» اختصاص داده است. سایر بزرگان ادبیات فارسی نیز به ارزش سکوت و خاموشی به هنگام، پرداخته اند.

اهمیت سخن گفتن به مقدار، و خاموشی به گاه، تا جایی است که در کتاب‌های فارسی دورۀ ابتدایی که زیر بنای فرایند «جامعه پذیری» به شمار می روند با نقل حکایاتی چون «روباه و خروس» و «مرغابیان و لاک پشت» به دانش آموزان آموخته اند که سخن گفتن در جایی که باید خاموش بود باعث هلاکت خواهد شد و : «نفرین بر دهانی که بی موقع باز شود» .

سعدی شیرازی دو نشانه ی سبک مغزی را سکوت، هنگامی که باید سخن گفت و سخن گفتن هنگامی که باید سکوت اختیار کرد دانسته است:

اگر چه پیش خردمند، خامشی ادب است
به وقت مصلحت آن به، که در سخن کوشی
دو چیز طیرۀ عقل است: دم فرو بستن
به گاه گفتن، و گفتن به گاه خاموشی

و نیزاز آن مرد دانا دهان دوخته
كه بيند كه شمع از زيان سوخته

مولوی در حکایت «طوطی و بازرگان» در نکوهش عدم ضبط زبان اظهار کرده، هر حرف نسنجیده‌ای که از زبان خارج شود مانند تیری است رها شده که برگشت ناپذیر است و مایه عداوت و دشمنی و ویرانی خواهد شد. به قول حافظ «هر چند که ناید باز تیری که بشد از شست» آن جا که مولانا می فرماید:

نکته‌ای کان جست ناگه از زبان
همچو تیری دان که آن جست از کمان
وا نگردد از ره آن تیر ای پسر
بند باید کرد سیلی را ز سر
چون گذشت از سر، جهانی را گرفت
گر جهان ویران کند نبود شگفت

پیامبر اعظم (ص) در ستایش سکوت به هنگام اظهار داشته : «الصّمت سيّد الأخلاق» (خاموشی سرور اخلاق است) و «السَّكُوتُ زِينَةُ الْمُؤْمِنِ»، سکوت زینت مؤمن است. حضرت رسول اکرم (ص) در وصایای خویش به ابوذر می‌فرماید: «دع ما لست منه فی شئء فلا تنطق بما لایعنیک و اخزن لسانک کما تخزن ورقک»،(آنچه را که به تو مربوط نمی‌شود رها کن و نگو آنچه را که ضرورت ندارد و زبانت را نگاهبان باش همچنان که از مال و ثروت حراست می‌کنی).

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «السكوت زینة الحكیم»، یعنی سکوت زینت حکیم است. و «اذا تمّ العقل نقص الكلام»، (وقتي كه عقل به رشد و كمال رسيد،‌ سخن گفتن رو به نقصان مي‌نهد.) . و «احمد من البلاغه الصمت حین لاینبغی الکلام»،(ستوده‌تر و شایسته‌تر از بلاغت، خاموشی است، آن دم که سخن گفتن سزاوار نیست).

حضرت امام رضا (ع) می فرماید :«من علامات الفقه الحلم و العلم و الصمت ،ان الصمت باب من ابواب الحکمه ان الصمت یکسب المحبه ،انه دلیل علی کل خیر»،(از نشانه‌های ژرف اندیشی و فهم عمیق دین :بردباری،دانش و خاموشی است. به راستی که سکوت دری است از درهای حکمت، صمت و سکوت دوستی می‌آورد و دلیل و رهنمون هر خیر و خوبی است) . امام هادي (ع) هم مي‌فرمايد: «الجاهل اسير لسانه»، (نادان اسير زبان خود است)

لغزش‌های زبانی و سخن گفتن‌های نا به جا و نا خجسته، نه تنها در سطح فردی باعث زوال می شوند که در سطح اجتماعی و حکمرانی نیز باعث اضمحلال جوامع و گاه به مخاطره انداختن دولت ها و حکومت ها می شود.

همان گونه که در سطور بالا ذکر شد، بخشی از آموزه‌های مربوط به فواید خاموشی به هنگام و شایسته و بایسته، ریشه در فرهنگ و ادبیات و هویت ایرانی ما و بخشی دیگر ریشه در هویت دینی و اسلامی ما دارد و اگر چهره ای، به این اصل مهم توجه نکند و با سخن گفتن ناصواب خود کشور را به سمت بحران و ویرانی بکشد باید در ایرانیت و اسلامیت او تردید نمود.